“Hammamiz yagona kuch bo‘lib harakat qilsak, albatta, katta ijobiy samaraga erishamiz. Shu bois mahalla faollari, nuroniylar, ziyolilar, yozuvchi va shoirlar, san’at va madaniyat xodimlari, tadbirkorlar, taniqli shaxslar, rahbarlar, deputat va senatorlar – umuman butun jamoatchilik birlashib, korrupsiyaga “jamiyat tanasidagi saraton” sifatida qarashi kerak!”

— Shavkat Mirziyoyev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Bugungi kunda korrupsiya butun dunyo uchun dolzarb va xavfli muammo hisoblanadi. U nafaqat iqtisodiy taraqqiyotga, balki ijtimoiy barqarorlik va siyosiy tizimning mustahkamligiga ham jiddiy ta’sir qiladi. Korrupsiya nafaqat lavozimdagi shaxslarning shaxsiy manfaatini ta’minlash vositasi, balki butun jamiyatning sog‘lom rivojlanishini sekinlashtiruvchi omil sifatida ko‘rinadi. Shu sababli, har bir fuqaro va davlat organlari korrupsiyaga qarshi kurashda faollik ko‘rsatishi lozim.

Korrupsiya nima va uning mohiyati.

Korrupsiya — mansab yoki lavozimdan shaxsiy manfaat uchun noqonuniy foydalanishdir. Korrupsiya — iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiruvchi eng katta to‘siqlardan biri. Unga qarshi kurash — jamiyatning ishonchi va taraqqiyotini tiklashning yagona yo‘lidir. Bu tushuncha ichiga quyidagi holatlar kiradi:

• Pora: Xizmatni tezlashtirish yoki osonlashtirish evaziga pul yoki boshqa moddiy manfaat olish.
• Nepotizm: Lavozimlar va imtiyozlarni malaka emas, qarindoshlik va tanish-bilish orqali taqsimlash.
• Moliya suiiste’moli: Davlat mablag‘larini o‘zlashtirish, soliqdan qochish, ruxsatnomalarni sotish.
• Firibgarlik va o‘g‘irlik: Davlat resurslarini noqonuniy yo‘naltirish, shaxsiy foyda olish uchun qonuniy mexanizmlarni buzish.

Korrupsiya jamiyatda adolatni buzadi, ishonchni pasaytiradi va taraqqiyotga to‘siq bo‘ladi. U qarorlar manfaat asosida qabul qilinishiga sabab bo‘ladi, bu esa iqtisodiy samaradorlikni kamaytiradi va fuqarolar o‘rtasida norozilikni kuchaytiradi.

Korrupsiyaning asosiy turlari.

1. Pora — bu xizmatni tezlashtirish yoki osonlashtirish evaziga pul, sovg‘a yoki boshqa moddiy manfaat olishdir. Misol uchun, litsenziya yoki ruxsatnoma olish jarayonida xodimga “tezkor to‘lov” berish yoki inspeksiya o‘tmasligi uchun sovg‘a uzatish.

Natijasi:Sifatli xizmatlar pasayadi, qonuniy talablar chetga suriladi, korrupsiyaga bog‘liq xarajatlar oshadi.

Oldini olish choralari: Oshkoralikni oshirish, elektron xizmatlar (onlayn ruxsatnomalar), hamkorlikda nazorat va shikoyat mexanizmlari joriy qilish.

2. Nepotizm — bu lavozimlarni malaka asosida emas, qarindoshlik yoki tanish-bilish orqali taqsimlash. Rahbarlar o‘z tanishlarini muhim lavozimlarga joylashtiradi, obyektiv tanlov jarayoni o’tkazilmaydi.

Natijasi:Malakaviy xodimlar chetga qoladi, ish unumdorligi pasayadi, xodimlar orasida adolatsizlik hissi kuchayadi.

Oldini olish choralari: Aniq ishga olish qoidalari, mustaqil komissiya tuzish, shaffof intervyular va vakansiyalarni e’lon qilish.

3. Moliya suiiste’moli.Davlat mablag‘larini o‘zlashtirish, soliqdan qochish va ruxsatnomalarni sotish korrupsiyaning eng zararli shakllaridan biridir. Tenderlar do‘stona firmalarga berilishi, soliq yig‘imidan qochish va pullik xizmatlar bu turga misol bo‘la oladi.

Natijasi:Davlat budjeti kamayadi, erkin raqobat muhiti buziladi, ijtimoiy xizmatlar moliyalashtirilishi zarar ko‘radi.

Oldini olish choralari: Mustaqil auditlar, ochiq tenderlar, elektron bank va soliq nazorati tizimlari, kuchli jazo mexanizmi.

Korrupsiyaning jahon miqyosidagi statistikasi.

Korrupsiya global miqyosda milliardlab dollarlik zarar yetkazadi:

• 1 trillion dollar: Har yili dunyo bo‘yicha bizneslar va shaxslar tomonidan pora sifatida beriladi. Bu ayrim davlatlarning yillik budjetidan ham ko‘p.
• Global YAIMning 5% i: Korrupsiya tufayli ishlab chiqarilayotgan boylikning katta qismi “yo‘l-yo‘lakay” erib ketadi. Taxminan 2,6 trillion dollar zarar hisoblanadi.
• Rivojlanayotgan mamlakatlar: Bu mamlakatlarda infratuzilma, ta’lim va tibbiyot sohalari resurs yetishmovchiligi bilan duch keladi.

Transparency International CPI 2024: 180 davlat orasida o‘rtacha 43 ball. Aholining 85% ga yaqini korrupsiyaga botgan davlatlarda yashaydi.

BMT narkotik va jinoyatchilik boshqarmasi (UNODC) ma’lumotlariga ko‘ra, past daromadli mamlakatlarda aholining 31,5% kamida bir marta xizmat olish jarayonida pora taklif qilinishini yoki berishini bildirgan. CPI hisobotida korrupsiya nafaqat iqtisodiy, balki ekologik muammolarni ham kuchaytirishi qayd etilgan.

Korrupsiyaning iqtisodiy oqibatlari.

1. Investitsiyalar kamayadi.IMF tadqiqotlariga ko‘ra, korrupsiya investorlar uchun qo‘shimcha xarajat hisoblanadi. Pora to‘lash zaruriyati, huquqiy noaniqliklar va adolatsizlik investorlarni ishonchsiz muhitdan qochishga majbur qiladi. Shu sababli, davlatning iqtisodiy rivojlanishi sekinlashadi.
2. Loyiha va xizmatlar qimmatlashadi.Korrupsiyaga botgan loyihalar sifatsiz va tez eskiradi. Tanzi va Davoodi (1997) tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, poraxo‘rlik tufayli davlat tenderlarida yuqori narxli loyihalar tanlanadi, natijada loyihaning sifati pasayadi.
3. Kambag‘allik kuchayadi.Noto‘g‘ri taqsimlangan resurslar ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda yetarli mablag‘ ajratilmasligiga olib keladi. Shu sababli, kambag‘allik chuqurlashadi va ijtimoiy tengsizlik kuchayadi.
4. Iqtisodiy o‘sish sekinlashadi.Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, korrupsiya darajasining oshishi aholi boshiga YAIM o‘sishini yillik 0,5–0,6% ga kamaytiradi. Bu uzoq muddatda barqaror va inklyuziv taraqqiyotga putur yetkazadi.

Korrupsiyaning ijtimoiy oqibatlari.

Ta’lim sifati pasayadi: Korrupsiya tufayli maktab binolari va uskunalari yetishmaydi, o‘qituvchilarga maosh kam, sinflar haddan tashqari katta bo‘ladi. Oliy ta’limda esa diplomlarni “oson” olish, plagiat va baholarni sotib olish holatlari uchraydi.

Sog‘liqni saqlash yomonlashadi: Davlat mablag‘lari noqonuniy sarflanadi, dorixona va tibbiy uskunalarda pora talab qilinadi, xizmat sifati tushadi. Sub-Sahro Afrikadagi tadqiqotlarda poraxo‘rlik tufayli hayot davomiyligi pasayishi qayd etilgan.

Adolatsizlik kuchayadi: Boy va kambag‘allar o‘rtasidagi tafovut oshadi, imkoniyatlar teng bo‘lmaydi. Bu ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradi.

Brain drain:Yoshlar sifatli ta’lim va ish imkoniyati yetishmasligi sababli chet elga ketadi, mamlakatning inson kapitali yo‘qoladi.

Korrupsiyaning siyosiy oqibatlari.

Korrupsiya siyosiy barqarorlikni ham zaiflashtiradi:

• Fuqarolar hokimiyatga ishonchini yo‘qotadi.
• Demokratiya zaiflashadi, qarorlar elitalar foydasiga tuziladi.
• Qonun ustuvorligi buziladi, manfaatlar to‘qnashuvi qonun va adolat tamoyillarini chiriydiradi.
• Ijtimoiy norozilik va tartibsizlik ortadi.

O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurash.

O‘zbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish bo‘yicha bir qator amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda:

Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi: 2020-yil 29-iyunda Prezident farmoni bilan tashkil etildi. Agentlik xavf-xatarlarni tahlil qiladi, siyosatni shakllantiradi va fuqarolarning huquqiy ongini oshirishga qaratilgan tadbirlar o‘tkazadi.

Elektron hukumat xizmatlari: “Shaffof qurilish” milliy axborot tizimi orqali qurilish loyiha-smeta hujjatlari, ekspertiza va monitoring raqamli tarzda yuritiladi. Bu poraxo‘rlik xavfini sezilarli darajada kamaytiradi.

Shaffoflikni oshirish: Davlat organlarining ochiqligi va faoliyatini baholash tizimi joriy qilindi, ochiq ma’lumotlar va deklaratsiyalar tekshirilmoqda.

Jamoatchilik nazorati: “Jamoatchilik kengashi” orqali nodavlat tashkilotlar va parlament idoralari korrupsiyaga qarshi nazoratni amalga oshirmoqda.

Har bir fuqaro nima qilishi mumkin?

• Pora bermang va olmang: Halollikni saqlang, korrupsiyaga yo‘l qo‘ymang.
• Qonunbuzarlikni xabar qiling: Korrupsiya holatlarini ishonch liniyalari yoki rasmiy organlarga yetkazing.
• Huquqingizni biling va talab qiling: Fuqarolik bilimi va ongini oshiring, shaffoflik va hisobdorlikni qo‘llab-quvvatlang.

Korrupsiya nafaqat iqtisodiy zarar, balki ijtimoiy, siyosiy va ekologik xavf manbai hisoblanadi. U millat taraqqiyotiga, yoshlar kelajagiga, investitsiyalarga, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimiga jiddiy to‘siq bo‘ladi. Shu sababli, korrupsiyaga qarshi kurashish — har bir fuqaro, jamoatchilik va davlat uchun hayotiy zaruratdir. Faollik, shaffoflik va qonun ustuvorligini ta’minlash orqali biz jamiyatni barqaror, adolatli va rivojlangan davlatga aylantira olamiz.

Korrupsiyaga qarshi kurashish — bu nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy taraqqiyot va kelajak avlod manfaatidagi muhim vazifa.

Azamov Abdussalomjon Baxtiyorjon o’g’li,

“Olmaliq KMK” AJ Ixtisoslashtirilgan ta’mirlash ishlari boshqarmasining

ta’mirlash ishlari bo’yicha ustasi.