Economy (Iqtisodiyot): Insoniyat taraqqiyotining motoridir.

1. Iqtisodiyot — bu pul emas, qarorlar san’ati.

Iqtisodiyot — bu insonlar cheklangan resurslar sharoitida qanday tanlov qilishi, ishlab chiqarishi, taqsimlashi va iste’mol qilishi haqida fan. Ammo u faqat raqamlar, grafiklar yoki bozorlar emas. Economy — bu jamiyat qanday nafas oladi, yashaydi va o‘sadi. Bu har bir non bo‘lagi, yoqilg‘i narxi yoki ish o‘rinining tagida yotgan dinamik harakatdir.

2. Economy tushunchasining kelib chiqishi: Qadimgi Gretsiyadan to zamonaviy dunyoga.

Etymologiyasi.

“Economy” so‘zi qadimgi yunoncha “oikonomia” dan olingan bo‘lib, “oikos” – uy xo‘jaligi va “nomos” – boshqaruv, qonun degan ma’noni bildiradi. Ya’ni dastlab iqtisodiyot uy boshqaruvi sifatida tushunilgan.

Tarixiy bosqichlar:

1. Qadimgi davr (Gretsiya, Rim, Misr).

• Iqtisodiy faoliyat asosan qishloq xo‘jaligi, qullik va natural almashuvga asoslangan.

• Aristotel va Ksenofont kabi faylasuflar uy xo‘jaligi va savdo haqida fikr bildirgan, lekin hali ilmiy iqtisod yo‘q edi.

2. O‘rta asrlar.

• Diniy nuqtai nazar hukmron: boylik orttirishdan ko‘ra, sadoqat, zakot va halollik ustuvor edi.

• Islom iqtisodiyoti bu davrda yuksalgan: bozorlardagi adolat, savdo axloqi va narx nazorati shariat bilan tartibga solingan.

3. Merkantilizm (XV–XVIII asr).

• Davlat boyligi oltin va kumush miqdori bilan o‘lchandi.

• Eksportni ko‘paytirish va importni cheklash siyosati yuritildi.

• Bu davrda birinchi iqtisodiy nazariyalar paydo bo‘la boshladi.

4. Klassik iqtisod (Adam Smit, XVIII asr).

• Adam Smit (1723–1790) — iqtisodiyotni mustaqil fan sifatida shakllantirgan. Asari: “Millat boyligi haqida tadqiqot”.

• “Ko‘rinmas qo‘l” nazariyasi: bozor o‘z-o‘zini tartibga soladi.

• Davlat aralashuvi minimal bo‘lishi kerak degan g‘oya ilgari surilgan.

5. Marxizm, Keynesianizm, Monetarizm (XIX–XX asrlar).

• Marks: ishlab chiqarish vositalarini egalik qilish muammosi.

• Keynes: inqirozlarda davlat faolligi zarur (1930-yillar, Buyuk Depressiya).

• Friedman: pul massasini nazorat qilish orqali inflyatsiya boshqarilishi mumkin.

3. Xalqaro iqtisodiyot: chegarasiz ta’sir doirasi.

Bugungi kunda iqtisodiyot — bu mahalliy doirada emas, global miqyosda harakat qiluvchi tizim. Har bir davlat, kompaniya va shaxs bir-biriga chambarchas bog‘langan.

Asosiy xalqaro iqtisodiy tashkilotlar:

Xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalar.

• Eksport–import, investitsiyalar, texnologiya transferi, mehnat migratsiyasi.

• Xalqaro valyutalar (USD, EUR, RMB) bozorni boshqaradi.

• Davlatlar iqtisodiy ittifoqlar tashkil qiladi: EU, EAEU, ASEAN, RCEP va h.k.

4. Iqtisodiy tizimlar turlari.

5. Iqtisodiyotning tarmoqlari va zamonaviy yo‘nalishlari.

Real sektor.

• Sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish.

Xizmatlar sohasi.

• Banklar, sug‘urta, turizm, savdo, ta’lim, IT.

Innovatsion iqtisodiyot.

• Startaplar, raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt, data-driven boshqaruv.

Yashil iqtisodiyot.

• Ekologik toza energiya, chiqindisiz ishlab chiqarish, karbon nazorati.

6. Iqtisodiyotning afzalliklari: Nega bu fanga ahamiyat katta?

1. Resurslardan oqilona foydalanish.

Cheklangan resurslar (neft, yer, ishchi kuchi) eng samarali tarzda taqsimlanadi.

2. Ijtimoiy barqarorlik va bandlik.

Ish o‘rinlari yaratiladi, odamlar o‘zini foydali his qiladi.

3. Texnologik taraqqiyot.

Iqtisodiy raqobat ixtiro, innovatsiya va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.

4. Tashqi siyosiy mustaqillik.

Mustahkam iqtisodiyot — mustaqil qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

5. Davlat byudjeti va ijtimoiy sohalar.

Soliq tushumlari orqali ta’lim, tibbiyot, yo‘llar va xavfsizlikni moliyalashtirish mumkin.

7. O‘zbekiston iqtisodiyoti: transformatsiya va yangi yondashuvlar.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichidan o‘tdi. 2017-yildan boshlab:

• Valyuta liberalizatsiyasi

• Yer islohoti va xususiylashtirish

• Investitsiya iqlimi yaxshilanishi

• Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kabi islohotlar amalga oshirildi.

Bugungi kunda O‘zbekiston quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratmoqda:

• Raqamli iqtisodiyot

• Yashil energetika

• Xalqaro transport yo‘laklari

• Sanoat klasterlari

• Xususiy sektor yetakchiligi

8. Iqtisodiyot — bu hayotning har lahzasi.

Iqtisodiyot — bu nafaqat bank, fond birjasi yoki zavod. Bu har bir oilaning byudjeti, har bir davlatning qaror qabul qilish mexanizmi, har bir talabaning kelajakdagi imkoniyatlaridir.

Pul ketadi, tovarlar yo‘qoladi, lekin iqtisodiy bilim — doimo o‘zini oqlaydi.

“Insoniyat tarixida ikki kuch bor: hayol va iqtisod. Hayol nima bo’lishi mumkinligini ko‘rsatadi, iqtisod — uni qanday qilish mumkinligini.”
(Yevgeniy Primakov)