QIYALI.UZ

Cybersecurity

Cybersecurity

Kiberxavfsizlik (Cybersecurity) – kelib chiqishi, xalqaro qoʻllanilishi va afzalliklari.

KIBERXAVFSIZLIK NIMA?

Kiberxavfsizlik – bu axborot texnologiyalari (IT) tizimlari, tarmoqlar, qurilmalar va maʼlumotlarni zararli hujumlar, noqonuniy kirishlar, oʻzgartirish, oʻgʻirlash yoki yoʻq qilishdan himoya qilishga qaratilgan ilmiy-texnik choralar majmuasidir. Bugungi raqamli dunyoda kiberxavfsizlik insonlar, tashkilotlar va davlatlar uchun strategik zaruratga aylangan.

KELIB CHIQISH TARIXI

Kiberxavfsizlikning ildizlari 1960–1970-yillarga borib taqaladi. Dastlab bu faqat hukumat va harbiy tizimlar doirasida rivojlangan boʻlsa-da, 1980-yillardan boshlab kompyuterlar keng tarqala boshlagach, kiber tahdidlar ham jiddiy tus oldi.

  • 1986 – AQShda birinchi kiberjinoyat toʻgʻrisidagi qonun (Computer Fraud and Abuse Act) qabul qilindi.

  • 1990-yillar – Internetning keng ommalashuvi bilan xakerlar, viruslar va “Trojan” dasturlar koʻpaydi.

  • 2000-yillar – DDoS hujumlar, fishing (falshtan ishlangan veb-sahifalar orqali ma’lumotlarni o‘g‘irlash), ransomware (firibgarlik bilan shifrlash) va tarmoq xatarlari keskin ortdi.

  • 2010-yillar – Davlatlararo kiber urush (cyberwarfare) tushunchasi shakllandi. “Stuxnet” zararkunanda dasturi orqali Eron yadroviy tizimlariga hujum qilish holati buni ochiq tasdiqladi.

Bugun esa “kiberxavfsizlik” nafaqat texnik masala, balki siyosiy, iqtisodiy va madaniy barqarorlik uchun muhim strategik vositadir.

XALQARO QO‘LLANILISHI

AQSh:

  • NIST (National Institute of Standards and Technology) tomonidan ishlab chiqilgan kiberxavfsizlik standartlari (NIST Cybersecurity Framework) bugun ko‘plab davlatlar va kompaniyalar uchun asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilmoqda.

Yevropa:

  • General Data Protection Regulation (GDPR) ma’lumotlarni himoya qilishda inqilob bo‘ldi. Bu qonun orqali kompaniyalar foydalanuvchilar ma’lumotlarini qanday to‘plashi va saqlashi qat’iy tartibga solinadi.

Xitoy:

  • Raqamli suverenitet siyosati doirasida ichki xavfsizlik ustuvor deb e’tirof etilgan. Maxsus kiber-politsiya tizimlari ishlatiladi.

Xalqaro tashabbuslar:

  • Interpol va ITU (Xalqaro Telekommunikatsiya Ittifoqi) tomonidan global kiberxavfsizlik bo‘yicha hamkorlik tarmoqlari yo‘lga qo‘yilgan.

  • CERT (Computer Emergency Response Team) tarmoqlari turli mamlakatlarda kiber voqealarga tezkor javob berish markazlari sifatida ishlaydi.

O‘ZBEKISTONDA KIBERXAVFSIZLIK

O‘zbekiston raqamli transformatsiyaga faol qadam tashlamoqda, shu bois kiberxavfsizlik ham dolzarb yo‘nalish sifatida shakllanmoqda:

  • 2020 yildan boshlab “Kiberxavfsizlik strategiyasi” ishlab chiqilgan va hukumat tizimlarida kiberhimoya choralarini kuchaytirishga qaratilgan.

  • “Digital Uzbekistan – 2030” dasturida kiberxavfsizlik asosiy komponent sifatida kiritilgan.

  • Davlat xizmatlari markazlari, HUMO/Uzcard kabi to‘lov tizimlari, My.gov.uz, Soliq ilovasi, Xavfsiz shahar loyihalari – bularning barchasi kuchli kiber himoyani talab qiladi.

O‘zbekiston yoshlarining bu sohada malaka oshirishi uchun xalqaro treninglar, grantlar va xakerlar uchun tanlovlar (CTF – Capture The Flag) ko‘paymoqda.

KIBERXAVFSIZLIKNING AFZALLIKLARI

  1. Ma’lumotlar himoyasi – mijozlar va fuqarolarning maxfiy ma’lumotlarini saqlash kafolatlanadi.

  2. Tizim ishonchliligi – doimiy xizmat ko‘rsatish imkoniyati oshadi, uzilishlar kamayadi.

  3. Reputatsiya saqlanishi – kompaniyalar va tashkilotlar obro‘sini yo‘qotish xavfidan qutuladi.

  4. Iqtisodiy barqarorlik – firibgarlik va o‘g‘irlik holatlari kamayadi.

  5. Davlat xavfsizligi – strategik obyektlar va fuqarolik infratuzilmalari himoyasi ta’minlanadi.

KIBERXAVFSIZLIK KELAJAGI

  • Sun’iy intellekt – tahdidlarni aniqlash va oldini olishda AI tizimlari asosiy vosita bo‘lmoqda.

  • Zero Trust arxitekturasi – “hech kimga ishonma” tamoyiliga asoslangan yangi xavfsizlik modeli.

  • Post-kvantli kriptografiya – kvant kompyuterlari zamonida mavjud kriptotizimlar zaif bo‘lishi mumkin, shuning uchun yangicha shifrlash usullari ishlab chiqilmoqda.

Kiberxavfsizlik – bu zamonaviy dunyoning nafaqat texnik, balki axloqiy, ijtimoiy va siyosiy muammolarini hal qilishda muhim poydevor. U ilgari faqat IT mutaxassislari uchun zarur bo‘lgan bilim sohasidan bugun har bir insonning kundalik hayoti bilan bog‘liq zaruratga aylandi.

Kimki raqamli dunyoda yengilmas bo‘lishni istasa – kiberxavfsizlikni ustuvor biladi.

In