DATA SECURITY — MA’LUMOTLAR XAVFSIZLIGI: TARIXIY IJOD, GLOBAL AMALIYOT VA STRATEGIK AHAMIYATI
Bugungi raqamli asrda ma’lumot – bu nafaqat boylik, balki qudrat hamdir. “Kimda ma’lumot bor – o‘shanda kuch bor” degan ibora hech qachon bunchalik dolzarb bo‘lmagan. Ayniqsa, kompaniyalar, davlat muassasalari, shaxsiy foydalanuvchilar, moliyaviy institutlar va sanoat korxonalari uchun Data Security (ma’lumotlar xavfsizligi) bugun strategik zarurat darajasiga yetgan.
Kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlari
Antik davr – Xabarlar sir tutilgan zamon
Ma’lumotni himoyalash ehtiyoji qadim zamonlardayoq paydo bo‘lgan. Miloddan avvalgi Misr, Yunon va Rim davrlarida harbiy sirlar maxfiy yozuvlar (kriptografiya) orqali yashirilgan. Masalan, Spartaliklar “Skitala” deb nomlangan oddiy, lekin samarali kodlash usulidan foydalanganlar.
XX asr – Kompyuter inqilobi va xavfsizlik muammolari
1950–60-yillarda ilk elektron hisoblash mashinalari paydo bo‘lganidan keyin ma’lumotlarni raqamli shaklda saqlash va uzatish muammolari ko‘ndalang qo‘ydi. Shu davrda kriptografiyaning zamonaviy shakllari (RSA, DES, AES) vujudga kela boshladi.
XXI asr – Internet va kibertahdidlar davri
Internetning global ommalashuvi bilan birga ma’lumotlar xavfsizligi dolzarb muammoga aylandi. Dastlab serverlarni va lokal tarmoqlarni himoyalash yetarli bo‘lsa, keyinchalik bulutli texnologiyalar, mobil qurilmalar, IoT, sun’iy intellekt paydo bo‘lishi bilan xavfli ssenariylar ancha murakkablashdi.
Xalqaro qo‘llanilishi va tartibga solish
Bugungi kunda Data Security global muammoga aylangani bois, dunyo miqyosida bir nechta yirik tashkilot va qonunchilik tizimlari bu yo‘nalishda faoliyat yuritmoqda:
1. ISO/IEC 27001 — Xalqaro axborot xavfsizligi standarti
Bu standart tashkilotlarga axborot xavfsizligini boshqarish tizimini (ISMS) yaratish va amalga oshirishda metodik yondashuv beradi.
2. GDPR (Yevropa) — General Data Protection Regulation
Yevropa Ittifoqida 2018-yilda kuchga kirgan bu reglament foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini muhofaza qilishni majburiy qilib qo‘ydi. U barcha Yevropa fuqarolarining ma’lumotlarini qayta ishlayotgan kompaniyalarga tegishli, hatto ular Yevropadan tashqarida bo‘lsa ham.
3. NIST (AQSh) — National Institute of Standards and Technology
NIST tomonidan ishlab chiqilgan xavfsizlik doiralari (Cybersecurity Framework) AQShdagi barcha federal idoralar va ko‘plab xususiy korxonalar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
4. Uzbekistan – O’zbekistonda yondashuv
O’zbekistonda ham so‘nggi yillarda Data Securityga alohida e’tibor qaratilmoqda. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida shaxsiy ma’lumotlar, davlat axborot tizimlari va kritik infratuzilmalarni muhofaza qilish bo‘yicha normativ hujjatlar qabul qilinmoqda. DXX, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi hamda O‘zkomnazorat bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi.
Data Security afzalliklari
1. Maxfiylik (Confidentiality)
Himoyalangan tizimlarda faqat ruxsat etilgan foydalanuvchilar ma’lumotlarga kirish huquqiga ega bo‘ladi.
2. Butunlik (Integrity)
Ma’lumotlar xatolik, o‘zgartirish yoki buzilishdan himoyalanadi. Yadro sanoati, moliya, tibbiyot kabi sohalarda bu juda muhim.
3. Mavjudlik (Availability)
Himoyalangan tizimlar doimiy ishlashni kafolatlaydi. Xizmatlar va ma’lumotlar kerakli vaqtda kerakli foydalanuvchiga taqdim etiladi.
4. Ishonch va brend obro‘si
Kompaniyaning axborot xavfsizligi yuqori bo‘lsa, foydalanuvchi va hamkorlar ishonchi ham ortadi. Kompaniya o‘z obro‘sini saqlab qoladi va qonunchilikka mos ishlaydi.
5. Yuridik xavflardan qochish
Data Security choralari noto‘g‘ri bo‘lsa, xalqaro qonunbuzarlik (masalan, GDPR buzilishi) uchun katta jarimalar bo‘lishi mumkin. Shu sababli bu yondashuv biznes uchun moliyaviy xavfni kamaytiradi.
Data Security – bu texnik vositalar jamlanmasi emas, balki butun boshqaruv va madaniyat tizimi. Har bir tashkilot – xoh kichik kompaniya bo‘lsin, xoh yirik korxona – o‘z ma’lumotlarini qanday himoyalayotgani orqali o‘zining barqarorligi va kelajagini belgilaydi.
O’zbekistonda bu yo‘nalish hali rivojlanayotgan bo‘lsa-da, xalqaro standartlarga muvofiq yo‘lga qo‘yilayotgan islohotlar, xususan raqamli xizmatlar, elektron hukumat, sanoat 4.0 texnologiyalari asosida Data Security tobora markaziy o‘ringa chiqmoqda. Bu esa IT mutaxassislari uchun keng imkoniyatlar, yangi kasblar va ulkan mas’uliyat degani.