SCIENTIFIC RESEARCH: ILMIY TADQIQOTLARNING TARIXI, XALQARO QO‘LLANILISHI VA AFZALLIKLARI

Ilm-fan jamiyatni rivojlantiruvchi eng asosiy vositalardan biridir. Ilmiy tadqiqotlar esa bu ilm-fanning yuragi, poydevori, harakatlantiruvchi dvigatelidir. Bugungi zamonaviy dunyodagi har bir texnologik yutuq, har bir tibbiy kashfiyot, hatto har bir muhandislik inshooti orqasida uzoq yillar davomida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar turadi.

Ammo ilmiy izlanishlar qanday paydo bo‘lgan? Bugun ular qanday xalqaro me’yorlarga asoslangan? Va eng muhimi – bularning jamiyatga qanday foydasi bor?

Kelib chiqish tarixi

Ilmiy tadqiqotlar qadimgi zamonlardan boshlangan. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoyda astronomiya, matematika va tibbiyot sohasida dastlabki ilmiy kuzatuvlar o’tkazilgan. Biroq, ilmiy metodologiya sifatida tadqiqot yuritish yunon faylasuflari – ayniqsa Aristotel va Pifagor tomonidan asos solingan.

Renessans davrida (XIV–XV asrlar) ilmiy tadqiqotlar yangi bosqichga ko‘tarildi. Galileo Galilei, Isaak Nyuton, va boshqa olimlar tajriba, kuzatuv va mantiqiy fikrlash asosida ilmiy qonunlar yaratishdi. XIX–XX asrlarda esa ilmiy tadqiqot institutlari, laboratoriyalar va universitetlar orqali keng ko‘lamli tizimli tadqiqotlar boshlandi.

Xalqaro qo‘llanilishi

Hozirda ilmiy tadqiqotlar deyarli har bir sohada – tibbiyot, muhandislik, biologiya, fizika, axborot texnologiyalari, ijtimoiy fanlar, iqtisodiyot va hatto san’atda ham olib boriladi. Har yili millionlab ilmiy maqolalar dunyoning yetakchi ilmiy jurnallarida nashr etiladi. Qator xalqaro tashkilotlar ilmiy izlanishlarni moliyalashtiradi va yo‘naltiradi:

• UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) – ilmiy taraqqiyotni rag‘batlantiradi.

• European Research Council (ERC) – fundamental va innovatsion tadqiqotlar uchun grantlar beradi.

• NIH (National Institutes of Health, AQSH) – sog‘liqni saqlash sohasidagi tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlaydi.

• CERN (Yevropa yadroviy tadqiqotlar markazi) – zarrachalar fizikasi bo‘yicha yetakchi ilmiy markaz.

Shuningdek, zamonaviy ilm-fan ko‘plab transmilliy hamkorliklarni talab qiladi. Masalan, COVID-19 pandemiyasi davrida butun dunyo olimlari vaksina ishlab chiqishda birlashdi.

O‘zbekistonda ilmiy tadqiqotlar

O‘zbekistonda ilmiy tadqiqotlar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi, oliy ta’lim muassasalari, sohaviy ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan olib boriladi. So‘nggi yillarda ilm-fanni tijoratlashtirish, ilmiy-innovatsion loyihalarni ishlab chiqish, xorijiy ilmiy jurnallarda maqola chop etish bo‘yicha rag‘batlar ortmoqda.

Innovatsion rivojlanish vazirligi, “Yoshlar akademiyasi”, “Ilmiy fondlar” kabi institutlar olimlarga grantlar, stipendiyalar va ilmiy safarlar imkoniyatini yaratmoqda.

Ilmiy tadqiqotlarning afzalliklari

Ilmiy tadqiqotlar oddiygina nazariya yoki maqolalar emas – ular real hayotda quyidagi afzalliklarni beradi:

1. Texnologik yutuqlar

Smartfonlar, sun’iy intellekt, elektr mashinalar, internet — bular barchasi ilmiy izlanishlarning samarasi.

2. Sog‘liqni saqlashdagi inqilob

Vaksinalar, antibiotiklar, gen terapiyasi, onkologik kasalliklarni davolash usullari – bularsiz bugungi hayotni tasavvur qilish qiyin.

3. Ekologik barqarorlik

Ilm-fan orqali qayta tiklanuvchi energiya, chiqindilarni qayta ishlash va tabiat muhofazasi usullari ishlab chiqiladi.

4. Iqtisodiy rivojlanish

Ilmiy asoslangan innovatsiyalar ishlab chiqarishni samaraliroq qiladi, eksport hajmini oshiradi va milliy iqtisodga katta hissa qo‘shadi.

5. Global muammolarga yechim

Iqlim o‘zgarishi, resurslar tanqisligi, kiberxavfsizlik kabi global muammolar ilmiy izlanishlarsiz hal etilishi imkonsiz.

Kelajak sari qarash

Bugungi raqamli asrda ilmiy tadqiqotlar sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar (Big Data), kvant kompyuterlar va kosmik izlanishlar orqali mutlaqo yangi yo‘nalishlarga chiqmoqda. Yaqin kelajakda ilm-fan jamiyatga xizmat qilishda yanada shiddatli sur’atda davom etadi.

Ilmiy tadqiqotlar – bu insoniyatning ongli rivojlanishi, hayot sifatini oshirish va global muammolarga barqaror yechimlar topish yo‘lidagi eng asosiy vosita. Har bir davlat, har bir jamiyat va albatta har bir yosh olim ilm-fan taraqqiyotida o‘z hissasini qo‘shishi – bu kelajak uchun qilinadigan eng muhim sarmoyadir.