Economy (Iqtisodiyot): Insoniyat taraqqiyotining motoridir

1. Iqtisodiyot — bu pul emas, qarorlar san’ati

Iqtisodiyot — bu insonlar cheklangan resurslar sharoitida qanday tanlov qilishi, ishlab chiqarishi, taqsimlashi va iste’mol qilishi haqida fan. Ammo u faqat raqamlar, grafiklar yoki bozorlar emas. Economy — bu jamiyat qanday nafas oladi, yashaydi va o‘sadi. Bu har bir non bo‘lagi, yoqilg‘i narxi yoki ish o‘rinining tagida yotgan dinamik harakatdir.

2. Economy tushunchasining kelib chiqishi: Qadimgi Gretsiyadan to zamonaviy dunyoga

📜 Etymologiyasi

«Economy» so‘zi qadimgi yunoncha «oikonomia» dan olingan bo‘lib, «oikos» – uy xo‘jaligi va «nomos» – boshqaruv, qonun degan ma’noni bildiradi. Ya’ni dastlab iqtisodiyot uy boshqaruvi sifatida tushunilgan.

🏺 Tarixiy bosqichlar:

1. Qadimgi davr (Gretsiya, Rim, Misr)

• Iqtisodiy faoliyat asosan qishloq xo‘jaligi, qullik va natural almashuvga asoslangan.

• Aristotel va Ksenofont kabi faylasuflar uy xo‘jaligi va savdo haqida fikr bildirgan, lekin hali ilmiy iqtisod yo‘q edi.

2. O‘rta asrlar

• Diniy nuqtai nazar hukmron: boylik orttirishdan ko‘ra, sadoqat, zakot va halollik ustuvor edi.

• Islom iqtisodiyoti bu davrda yuksalgan: bozorlardagi adolat, savdo axloqi va narx nazorati shariat bilan tartibga solingan.

3. Merkantilizm (XV–XVIII asr)

• Davlat boyligi oltin va kumush miqdori bilan o‘lchandi.

• Eksportni ko‘paytirish va importni cheklash siyosati yuritildi.

• Bu davrda birinchi iqtisodiy nazariyalar paydo bo‘la boshladi.

4. Klassik iqtisod (Adam Smit, XVIII asr)

• Adam Smit (1723–1790) — iqtisodiyotni mustaqil fan sifatida shakllantirgan. Asari: “Millat boyligi haqida tadqiqot”.

• “Ko‘rinmas qo‘l” nazariyasi: bozor o‘z-o‘zini tartibga soladi.

• Davlat aralashuvi minimal bo‘lishi kerak degan g‘oya ilgari surilgan.

5. Marxizm, Keynesianizm, Monetarizm (XIX–XX asrlar)

• Marks: ishlab chiqarish vositalarini egalik qilish muammosi.

• Keynes: inqirozlarda davlat faolligi zarur (1930-yillar, Buyuk Depressiya).

• Friedman: pul massasini nazorat qilish orqali inflyatsiya boshqarilishi mumkin.

3. Xalqaro iqtisodiyot: chegarasiz ta’sir doirasi

Bugungi kunda iqtisodiyot — bu mahalliy doirada emas, global miqyosda harakat qiluvchi tizim. Har bir davlat, kompaniya va shaxs bir-biriga chambarchas bog‘langan.

🌐 Asosiy xalqaro iqtisodiy tashkilotlar:

📦 Xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalar

• Eksport–import, investitsiyalar, texnologiya transferi, mehnat migratsiyasi.

• Xalqaro valyutalar (USD, EUR, RMB) bozorni boshqaradi.

• Davlatlar iqtisodiy ittifoqlar tashkil qiladi: EU, EAEU, ASEAN, RCEP va h.k.

4. Iqtisodiy tizimlar turlari

5. Iqtisodiyotning tarmoqlari va zamonaviy yo‘nalishlari

🏗 Real sektor

• Sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish.

💼 Xizmatlar sohasi

• Banklar, sug‘urta, turizm, savdo, ta’lim, IT.

🧠 Innovatsion iqtisodiyot

• Startaplar, raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt, data-driven boshqaruv.

🌿 Yashil iqtisodiyot

• Ekologik toza energiya, chiqindisiz ishlab chiqarish, karbon nazorati.

6. Iqtisodiyotning afzalliklari: Nega bu fanga ahamiyat katta?

✅ 1. Resurslardan oqilona foydalanish

Cheklangan resurslar (neft, yer, ishchi kuchi) eng samarali tarzda taqsimlanadi.

✅ 2. Ijtimoiy barqarorlik va bandlik

Ish o‘rinlari yaratiladi, odamlar o‘zini foydali his qiladi.

✅ 3. Texnologik taraqqiyot

Iqtisodiy raqobat ixtiro, innovatsiya va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.

✅ 4. Tashqi siyosiy mustaqillik

Mustahkam iqtisodiyot — mustaqil qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

✅ 5. Davlat byudjeti va ijtimoiy sohalar

Soliq tushumlari orqali ta’lim, tibbiyot, yo‘llar va xavfsizlikni moliyalashtirish mumkin.

7. O‘zbekiston iqtisodiyoti: transformatsiya va yangi yondashuvlar

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichidan o‘tdi. 2017-yildan boshlab:

• Valyuta liberalizatsiyasi

• Yer islohoti va xususiylashtirish

• Investitsiya iqlimi yaxshilanishi

• Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kabi islohotlar amalga oshirildi.

Bugungi kunda O‘zbekiston quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratmoqda:

• Raqamli iqtisodiyot

• Yashil energetika

• Xalqaro transport yo‘laklari

• Sanoat klasterlari

• Xususiy sektor yetakchiligi

8. Iqtisodiyot — bu hayotning har lahzasi

Iqtisodiyot — bu nafaqat bank, fond birjasi yoki zavod. Bu har bir oilaning byudjeti, har bir davlatning qaror qabul qilish mexanizmi, har bir talabaning kelajakdagi imkoniyatlaridir.

Pul ketadi, tovarlar yo‘qoladi, lekin iqtisodiy bilim — doimo o‘zini oqlaydi.

«Insoniyat tarixida ikki kuch bor: hayol va iqtisod. Hayol nima bo’lishi mumkinligini ko‘rsatadi, iqtisod — uni qanday qilish mumkinligini.»
(Yevgeniy Primakov)