Dasturlash (Programming): tarix, xalqaro amaliyot va yuzaga keltirayotgan afzalliklar
Dasturlash — bu kompyuter va boshqa raqamli qurilmalarga vazifalarni bajarishni buyuruvchi algoritmik ko‘rsatmalar to‘plamidir. Har bir satr, har bir kod – bu inson tafakkurining texnologiya bilan simbiosida shakllangan ijodiy mahsul. Ammo dasturlash bugun tug‘ilgan emas – u ilmiy kashfiyotlar, urushlar, iqtisodiy zaruratlar va texnologik inqiloblarning mahsuli sifatida shakllangan.
🏛 Tarixiy manzarasi
Antik davr va mexanik algoritmlar
Dasturlashning ildizlari chuqur tarixga borib taqaladi. Miloddan avvalgi 3-asrlarda yashagan yunon matematiklari algoritmlar haqida yozib ketganlar. Ammo dasturlash tushunchasi zamonaviy shaklini 19-asrda olgan.
-
Ada Lovelace (1815–1852) — tarixda birinchi «dasturchi» sifatida tan olinadi. U Charlz Babbage yaratgan «Analitik mashina» uchun algoritm yozgan.
-
Alan Turing — Ikkinchi Jahon urushi davrida kodlarni yechish uchun «Turing mashinasi» kontseptsiyasini yaratdi, bu zamonaviy kompyuter fanining nazariy asosi bo‘lib xizmat qiladi.
1950–1970 yillar: ilk til va tizimlar
Dastlabki dasturlash tillari — Fortran (1957), COBOL (1959), LISP (1958) va ALGOL kabi tillar ilm-fan, harbiy, sanoat sohalarida ishlatildi. Bu yillarda kompyuterlar asosan universitetlar va hukumat muassasalarida mavjud edi.
1980–1990 yillar: Personal kompyuterlar va ommaviylashtirish
Bu davrda C, Pascal, C++, keyinchalik Java (1995) kabi tillar paydo bo‘ldi. Personal kompyuterlarning ommalashuvi dasturlashni keng jamoatchilik orasiga olib chiqdi.
2000 yildan so‘ng: Web, mobil va sun’iy intellekt
Zamonaviy tillar — Python, JavaScript, Go, Rust, Swift va boshqalar web-ilovalar, mobil platformalar, data science, sun’iy intellekt (AI) va blockchain sohalarini quvvatlab kelmoqda.
🌐 Xalqaro miqyosda dasturlashning qo‘llanilishi
Dasturlash bugungi kunda global iqtisodiyot va jamiyatning ajralmas qismini tashkil etadi:
-
Texnologik gigantlar: Google, Microsoft, Apple, Amazon, Meta va boshqalar dasturchilar yordamisiz mavjud bo‘lishi mumkin emasdi.
-
Moliyaviy sektor: Banklar, sug‘urta kompaniyalari va kripto valyutalar sof kodga tayanadi.
-
Tibbiyot va bioinformatika: Genetik tahlillar, MRI tasvirlarni tahlil qilish — bularning bari AI algoritmlari orqali ishlaydi.
-
Ta’lim va onlayn xizmatlar: Coursera, Khan Academy, ChatGPT — bularning barchasi dasturlash mahsuli.
-
Mudofaa va xavfsizlik: Harbiy simulyatsiya, dronlar, xavfsizlik tizimlari — hammasi dasturiy platformalarga bog‘liq.
🌟 Afzalliklari
-
Muammolarni hal qilish salohiyati
Dasturlash orqali insoniyat ilgari tasavvur qilolmagan murakkab masalalarni yechmoqda — sun’iy aql, avtonom transport, real vaqtda tahlil. -
Iqtisodiy kuchaytiruvchi
Dasturlash bilimiga ega shaxslar global mehnat bozorida eng talabgir mutaxassislardir. IT kompaniyalari mamlakatlar iqtisodiyotining asosiy dvigateli bo‘lib bormoqda. -
Innovatsiyalarni harakatlantiruvchi kuch
Har bir innovatsiya — robototexnika, IoT, VR/AR, metaverse — dasturlash asosida yaratilmoqda. -
Erkinlik va mustaqillik
Dasturchilar freelancing, startup, open source kabi muqobil faoliyat uslublari orqali o‘z mustaqilligini saqlab qolishadi. -
Ta’limda inqilob
Kodlash savodxonligi (coding literacy) ko‘plab mamlakatlarda o‘quv dasturiga kiritilgan. Buning natijasida kelajak avlodi texnologiyani faqat iste’mol qilmaydi, balki yaratadi.
🇺🇿 O‘zbekistonda dasturlash rivoji
O‘zbekistonda dasturlash va IT sohasi so‘nggi yillarda jadal rivojlanmoqda:
-
IT Park va One Million Uzbek Coders tashabbuslari minglab yoshlarni dasturlashga jalb qilmoqda.
-
TATU, Inha University in Tashkent, Amity University kabi OTMlar zamonaviy IT kadrlarini tayyorlamoqda.
-
Raqamli transformatsiya davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, har bir vazirlik o‘zining IT bo‘limini kuchaytirmoqda.
📌 Xulosa
Dasturlash bu — zamonamizning yangi savodxonligi. Uning tarixi qadimiy bo‘lsa-da, ta’siri har qachongidan ham dolzarb. Bu nafaqat texnik malaka, balki muammo yechish, ijodkorlik va kelajakka tayyorlik belgisi. Har bir kod satri — bu inson tafakkurining soddalik bilan murakkablikni o‘zaro uyg‘unlashtirgan she’ridir.
Zamon talabi shuki: kod yozmaydiganlar — uni tushunadiganlar bo‘lishi kerak. Chunki dasturlash – bu faqat texnologiya emas, bu fikrlash tarzi.