Xon adras – O’zbek milliy to’qimachilik san’atining yana bir ajoyib namunasi hisoblanadi. U xon atlasga o’xshash bo’lsa-da, o’ziga xos xususiyatlarga ega. Xon adras ham rang-barang va chiroyli naqshli mato bo’lib, O’zbek madaniyatida muhim o’rin tutadi.

Xon adrasning tarixi va kelib chiqishi: Xon adras matosining tarixi ham uzoq o’tmishga borib taqaladi. Bu mato ham xon atlas kabi Farg’ona vodiysida, asosan Marg’ilon shahrida rivojlangan. Adras so’zining o’zi fors tilidan olingan bo’lib, “rang-barang” degan ma’noni anglatadi.

Adras matosi O’rta Osiyoda kamida 1000 yildan beri ishlab chiqarilmoqda. Bu mato o’zining chidamliligi va issiqni yaxshi ushlab turishi tufayli qadimdan mahalliy aholi orasida mashhur bo’lgan. Xon adras nomi esa bu matoning oliy naviga berilgan, chunki u xonlar va boylar tomonidan ko’p ishlatilgan.

Xon adrasning tayyorlanish texnologiyasi: Xon adras tayyorlash jarayoni xon atlasga o’xshash, ammo ba’zi farqlari bor:

1. Xomashyo tayyorlash: Xon adras uchun ipak va paxta iplari aralashtirib ishlatiladi. Odatda asos uchun paxta, naqsh uchun esa ipak ishlatiladi.
2. Iplarni bo’yash: Iplar turli ranglarga bo’yaladi. Xon adrasda ko’pincha to’q ranglar – qizil, ko’k, yashil va qora ranglar ishlatiladi.
3. Naqsh tayyorlash: Naqshlar oldindan tayyorlanadi. Xon adras naqshlari odatda xon atlasga qaraganda yirikroq va soddaroq bo’ladi.
4. To’qish: To’qish jarayonida “ikat” texnikasi qo’llaniladi, bu esa matodagi naqshlarning aniq va ravshan chiqishini ta’minlaydi.
5. Pardozlash: To’qilgan mato yuviladi, quritiladi va dazmollanadi.

Xon adrasning xususiyatlari: Xon adras quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

1. Mustahkamlik: Paxta va ipak aralashmasi tufayli xon adras juda mustahkam va chidamli bo’ladi.
2. Issiqlik saqlash: Xon adras yaxshi issiqlik saqlaydigan mato hisoblanadi, shuning uchun u qishki kiyimlar uchun ham ishlatiladi.
3. Nafaslik: Mato tarkibidagi paxta tufayli xon adras nafas oladigan bo’ladi, ya’ni teri uchun qulay hisoblanadi.
4. Naqshlar: Xon adrasning naqshlari odatda geometrik shakllar va an’anaviy O’zbek naqshlaridan iborat bo’ladi.

Xon adrasning zamonaviy hayotdagi o’rni: Xon adras hozirgi kunda ham O’zbekistonda keng qo’llaniladi. U asosan:

1. An’anaviy kiyimlar uchun: To’ylar va boshqa tantanali marosimlarda kiyiladigan milliy liboslar ko’pincha xon adrasdan tikiladi.
2. Zamonaviy moda: Ko’plab zamonaviy dizaynerlar xon adrasdan foydalanib, zamonaviy uslubdagi kiyimlar yaratmoqdalar.
3. Uy-ro’zg’or buyumlari: Xon adras pardalar, yostiq jildlari va boshqa uy jihozlari uchun ham ishlatiladi.
4. Sovg’alar: Xon adrasdan tikilgan buyumlar chet ellik mehmonlarga sovg’a sifatida beriladi va O’zbekiston madaniyatini targ’ib qilishda muhim rol o’ynaydi.

Xon adras ham xon atlas kabi O’zbekistonning nomoddiy madaniy merosi hisoblanadi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Bu mato O’zbek xalqining boy madaniy an’analarini va yuqori darajadagi hunarmandchilik mahoratini namoyish etadi.

4. Boshqa milliy matolar

O’zbekistonda xon atlas va xon adrasdan tashqari yana bir qancha milliy matolar mavjud. Bular orasida bekasam, banoras, shoyi va boshqalarni sanab o’tish mumkin. Har bir matoning o’ziga xos tayyorlanish texnologiyasi, xususiyatlari va qo’llanilish sohalari mavjud.

Bekasam: Bekasam – O’zbek milliy to’qimachilik san’atining yana bir ajoyib namunasi. Bu mato asosan erkaklar kiyimi uchun ishlatiladi.

Tarixi: Bekasam matosining tarixi ham uzoq o’tmishga borib taqaladi. Bu mato O’rta Osiyoda kamida 500 yildan beri ishlab chiqarilmoqda.

Tayyorlanish texnologiyasi: Bekasam asosan paxta va ipak aralashmasidan tayyorlanadi. To’qish jarayonida maxsus texnika qo’llaniladi, natijada matoning bir tomoni silliq, ikkinchi tomoni esa g’adir-budir bo’ladi.

Xususiyatlari:

• Mustahkamlik: Bekasam juda mustahkam va chidamli mato hisoblanadi.
• Issiqlik saqlash: Bekasam yaxshi issiqlik saqlaydigan mato bo’lib, qishki kiyimlar uchun ideal hisoblanadi.
• Naqshlar: Bekasam naqshlari odatda yo’l-yo’l yoki mayda geometrik shakllardan iborat.

Naqshlar: Bekasam naqshlari odatda yo’l-yo’l yoki mayda geometrik shakllardan iborat bo’ladi. Ranglar ko’pincha to’q – qora, ko’k, yashil yoki jigarrang bo’ladi.

Qo’llanilishi: Bekasam asosan erkaklar chakmonlari, to’nlari va choponlari uchun ishlatiladi. Shuningdek, u bosh kiyimlar va ba’zi uy-ro’zg’or buyumlari uchun ham qo’llaniladi.

Zamonaviy hayotdagi o’rni: Hozirgi kunda bekasam an’anaviy kiyimlar bilan bir qatorda zamonaviy dizaynda ham qo’llanilmoqda. Ko’plab dizaynerlar bekasam matosidan foydalanib zamonaviy uslubdagi kiyimlar va aksessuarlar yaratmoqdalar.

Banoras: Banoras – O’zbekistonning yana bir mashhur milliy matosi hisoblanadi. U o’zining nafisligi va hashamati bilan ajralib turadi.

Tarixi: Banoras matosining kelib chiqishi Hindistonning Banoras (hozirgi Varanasi) shahri bilan bog’liq. Bu mato O’rta Osiyoga savdo aloqalari orqali kirib kelgan va mahalliy to’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan.

Tayyorlanish texnologiyasi: Banoras asosan ipakdan to’qiladi. To’qish jarayonida oltin yoki kumush iplar ham qo’shilishi mumkin, bu esa matoga alohida hashamat baxsh etadi.

Xususiyatlari:

• Nafislik: Banoras juda yupqa va nafis mato hisoblanadi.
• Yaltiroqlik: Oltin yoki kumush iplar qo’shilgani tufayli banoras yaltiroq ko’rinishga ega bo’ladi.
• Naqshlar: Banoras naqshlari odatda murakkab va nozik bo’lib, ko’pincha o’simliksimon naqshlar va geometrik shakllardan iborat bo’ladi.

Qo’llanilishi: Banoras asosan ayollar kiyimlari, xususan to’y va tantanali marosimlar uchun mo’ljallangan liboslar tayyorlashda ishlatiladi. Shuningdek, u ro’mollar va boshqa aksessuarlar uchun ham qo’llaniladi.

Zamonaviy hayotdagi o’rni: Banoras hozirgi kunda ham O’zbekistonda keng qo’llaniladi. U nafaqat an’anaviy kiyimlar, balki zamonaviy moda va dizaynda ham o’z o’rniga ega.

Shoyi: Shoyi – eng qadimiy va qimmatbaho matolardan biri hisoblanadi. O’zbekistonda shoyi to’qish san’ati uzoq tarixga ega.

Tarixi: Shoyining vatani Xitoy hisoblansa-da, O’rta Osiyoda ham bu mato juda qadimdan ishlab chiqarilgan. Buyuk Ipak yo’li orqali shoyi ishlab chiqarish texnologiyasi O’zbekiston hududiga kirib kelgan va mahalliy hunarmandlar tomonidan takomillashtirilgan.

Tayyorlanish texnologiyasi: Shoyi tut ipak qurti pillasidan olingan ipak tolalaridan to’qiladi. Ipak tolalari juda ingichka va mustahkam bo’lib, yuqori sifatli mato olish imkonini beradi.

Xususiyatlari:

• Yumshoqlik: Shoyi juda yumshoq va mayin mato hisoblanadi.
• Yaltiroqlik: Shoyi o’ziga xos tabiiy yaltiroqlikka ega.
• Yengillik: Shoyi juda yengil mato bo’lib, kiyish uchun qulay hisoblanadi.
• Issiqlik saqlash: Shoyi yozda salqin, qishda esa iliq tutadi.

Qo’llanilishi: Shoyi asosan ayollar kiyimlari uchun ishlatiladi. Undan ko’ylaklar, liboslar, ro’mollar va boshqa kiyimlar tikiladi. Shuningdek, shoyi ichki kiyimlar va uy-ro’zg’or buyumlari uchun ham qo’llaniladi.

Zamonaviy hayotdagi o’rni: Shoyi hozirgi kunda ham eng qimmatbaho va hashamatli matolardan biri hisoblanadi. U nafaqat an’anaviy kiyimlar, balki zamonaviy moda va lux brend kiyimlari uchun ham keng qo’llaniladi.

Baxmal: Baxmal – O’zbek milliy to’qimachilik san’atining yana bir ajoyib namunasi hisoblanadi. U o’zining yumshoqligi va hashamati bilan mashhur.

Tarixi: Baxmal matosining tarixi ham uzoq o’tmishga borib taqaladi. Bu mato O’rta Osiyoda kamida 1000 yildan beri ishlab chiqarilmoqda.

Tayyorlanish texnologiyasi: Baxmal maxsus to’quv dastgohlarida to’qiladi. Uning yuza qismi qisqa, zich joylashgan tukli iplardan iborat bo’lib, asosi esa paxta yoki ipak iplaridan to’qiladi.

Xususiyatlari:

• Yumshoqlik: Baxmal juda yumshoq va mayin mato hisoblanadi.
• Issiqlik saqlash: Baxmal yaxshi issiqlik saqlaydigan mato bo’lib, qishki kiyimlar uchun ideal hisoblanadi.
• Hashamatlilik: Baxmalning o’ziga xos yaltiroqligi va chuqur ranglari unga hashamatli ko’rinish beradi.

Qo’llanilishi: Baxmal asosan qishki kiyimlar, xususan choponlar va to’nlar uchun ishlatiladi. Shuningdek, u mebel qoplama va pardalar uchun ham qo’llaniladi.

Zamonaviy hayotdagi o’rni: Baxmal hozirgi kunda ham O’zbekistonda keng qo’llaniladi. U nafaqat an’anaviy kiyimlar, balki zamonaviy moda va uy dizaynida ham o’z o’rniga ega.