Xon atlas – O’zbek milliy to’qimachilik san’atining eng yorqin namunalaridan biri hisoblanadi. Bu mato o’zining chiroyli ranglari, nozik naqshlari va yumshoq tuzilishi bilan mashhur. Xon atlas asosan ayollar kiyimlari uchun ishlatiladi va O’zbek madaniyatida alohida o’rin tutadi.

Xon atlasning tarixi: Xon atlasning paydo bo’lishi haqida turli afsonalar mavjud. Ulardan biriga ko’ra, bu matoni birinchi marta Marg’ilon shahridagi usta to’quvchi yaratgan. Afsona bo’yicha, usta tabiatdagi rang-barang gullardan ilhomlanib, ularning go’zalligini matoda aks ettirmoqchi bo’lgan. Uning mehnati natijasida dunyoga kelgan mato shunchalik chiroyli chiqqanki, uni ko’rgan xon hayratda qolgan va shu sababli matoga “xon atlas” nomi berilgan.

Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, atlas matosining ishlab chiqarilishi O’rta Osiyoda kamida ming yillik tarixga ega. Ammo xon atlas ko’rinishidagi mato XVIII-XIX asrlarda Farg’ona vodiysida, xususan Marg’ilon shahrida rivojlandi va mashhur bo’ldi.

Xon atlasning tayyorlanish texnologiyasi: Xon atlas tayyorlash murakkab jarayon bo’lib, bu ish yuqori mahorat va sabr-toqatni talab qiladi. An’anaviy usulda xon atlas quyidagi bosqichlarda tayyorlanadi:

1. Ipak tayyorlash: Dastlab tut ipak qurti g’umbagidan olingan ipak tolalari yig’iladi va tozalanadi.
2. Iplarni bo’yash: Iplar tabiiy va sun’iy bo’yoqlar yordamida turli ranglarga bo’yaladi. An’anaviy xon atlasda asosan to’q qizil, yashil, sariq va ko’k ranglar ishlatiladi.
3. Naqsh tayyorlash: To’quvchi usta naqshni oldindan tayyorlaydi. Xon atlas naqshlari odatda geometrik shakllar, o’simlik naqshlari va boshqa an’anaviy O’zbek bezaklaridan iborat bo’ladi.
4. To’qish: Maxsus to’quv dastgohida iplar naqsh bo’yicha joylashtiriladi va to’qiladi. To’qish jarayonida ustalar “ikat” deb ataladigan maxsus texnikadan foydalanadilar, bu texnika yordamida matodagi naqshlar aniq va ravshan chiqadi.
5. Pardozlash: To’qilgan mato yuvib tozalanadi va dazmollanadi.

Xon atlasning turlari va xususiyatlari: Xon atlasning bir necha turi mavjud, ular asosan naqshlari va ranglariga ko’ra farqlanadi:

1. Shoyi atlas: Bu eng qimmatbaho va sifatli tur hisoblanadi. U faqat tabiiy ipakdan tayyorlanadi va juda yumshoq hamda yaltiroq bo’ladi.
2. Adras atlas: Bu tur ipak va paxta aralashmasidan tayyorlanadi. U nisbatan arzonroq, ammo sifati ham yuqori.
3. Bekasam atlas: Bu tur asosan erkaklar kiyimi uchun ishlatiladi va ko’proq paxta iplaridan to’qiladi.

Xon atlasning zamonaviy hayotdagi o’rni: Bugungi kunda xon atlas nafaqat an’anaviy kiyimlar uchun, balki zamonaviy moda va dizaynda ham keng qo’llanilmoqda. Ko’plab O’zbek dizaynerlari xon atlasdan foydalanib zamonaviy liboslar yaratmoqdalar. Shuningdek, xon atlas mebel qoplama, pardalar va boshqa uy-ro’zg’or buyumlari uchun ham ishlatilmoqda.

Xon atlas O’zbekistonning madaniy merosi sifatida yuqori baholanadi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi. 2017 yilda UNESCO xon atlas to’qish san’atini nomoddiy madaniy meros ro’yxatiga kiritdi, bu esa uning jahon miqyosidagi ahamiyatini tasdiqlaydi.